Dastan Azərbaycan türklərinin bədii təfəkkürünün ən böyük və ən qədim nümunələrindən biridir. Dastan əslində ozan-aşıq yaradıcılığının məhsulu olub, türk xalqlarının epik düşüncəsinin təzahürüdür və aşıq yaradıcılığını şifahi xalq ədəbiyyatı ilə bağlayan əsas amildir. Dastanlarda epik təhkiyə ilə lirik təqdimat, nəsrlə nəzm vəhdət təşkil edir. Məhz buna görə də dastan təkcə epik deyil, epik-lirik janr hesab edilir.
Bədii təfəkkürümüzün inkişafında dastanlarımızın böyük rolu var. Amma indi həmin dastanlarımızdan uzaqlaşırıq. Uşaq vaxtı Aşıqların, Babalarımızın dilindən eşitdiyimiz dastanlar, nağıllar bizim inkişafımızda böyük rol oynayıb. İndi isə onlardan çox uzaqlaşmışıq. Baxın Aşıq Alının Türkiyə səfəri dastanında adət-ənələrimiz, mərdlik, kişilik sımvolu, təbiət duyğuları nə qədər insanların şüuruna hopub.
Oxucular üçün maraqlı olduğunu nəzərə alıb, bu dastanı aşıq dili ilə sizlərin ixtiyarınıza veririk.
Bəli, mənim əzizdərim, sizə haradan xəvər verim, Göyçə mahalının Qızılvəng kəndinnən. Kimnən, Aşıx Alıdan. Aşıx Alı deyir: cavan vaxtımda orda-burda söhbət eliyirdilər ki, Aşıx Alı gələcəkdə gözəl sənətkar olajax. Allah heş kimi kasıv eləməsin. O zamannan elə kasıvıydıx ki, oğru içəri girsəydi, bircə süpürgədən başqa elinə bir şey keçməzdi. O vaxtın pulu bir abbasım varıydı. Kəndin içinə çıxdım kı, mal öldürüf alışma eliyiflər. İki girvəngə ət aldım. Gətirdim öyə, dədəm doğradı, anam tökdü qazana, qoydu ocağın üstünə. Kasıvın öyündə yemək olanda öy gülür, eşik gülür. Öydə bir ala pişiyimiz varıydı. O da sevindiyinnən tufara hoppanıf, yerə düşürdü. Dədəmnən anamın söhbəti də bir-birinə yaman xoş gəlirdi.
Söhbətin şirin yerində anam dədəmə dedi:
- A kişi, gəlsən oğlumuzu öyləndirək?
- Arvad, düz deyirsən, gədiyi öyləndirmək lazımdı. Qızdarın xasiyyətini sən
bilirsən.
Anam oturduğu yerdə başdadı kəndin başınnan.
- A kişi, filankəsin qızı nətəridi?
Atam dedi:
- Ay arvad, onun dədəsi axmaq adamdı. Bildir yazda mənnən dalaşdı.
Anam yenə dilləndi:
- Bə filankəsin qızı nətəridi?
- Onun da anası dillidi, balası onnan betər olajax.
Gördüm kü, anam öz tayımız, öz baravarımız bir zülümlü kasıf tafdı. Atam
dedi:
- Bax, bunun qızını alax.
Aşıx Alı deyir:
Dədəmnən utandım, anamı bir qırağa çəkif dedim:
- Mən onu almıyajam. Anam dedi:
- Anan ölsün, bəs kimin qızını alajaxsan?
- Mən Çamırrılı Niftalının qızını alajam.
O vaxtdar dövlətdi kasıva qız vermirdi. Ona görə bilirdim ki, o bizə qız
vermiyəjək.
Anam gedif dədəmə dedi.
Dədəm bilmirəm nəyə umud eliyif dedi:
- Bu saat gedif alajam.
Dədəmin bir köhnə kürkü varıydı. Çiyninə atıf evdən çıxdı.
Çamırrıynan Qızılvəngin arası yaxınıydı. Dədəm Niftalıgilə çatıf qapıyı döyür.
İçəridən səs gəlir:
- Kimdi ayə, qapıyı döyən? Atam deyir:
- Niftalı, mənəm.
Niftalı qapıyı aşdı kı, İmirzə kişidi. Dedi:
- Buna yaqın xərc-zad qoyuflar, düzəldə bilmiyif, ona görə gəlif.
Dedi:
- Gəl, ay İmirzə, gəl içəri.
Niftalı İmirziyi çox mərifətnən qarşıladı.
Dedi:
- Ay arvad, çaydan-çörəkdən qoyun. İmirzə, gejənin bu vaxtı bizə nə yaxşı
gəlifsən? İmirzə dedi:
- Yaxşı günün olsun, a Niftalı, bilirsənmi niyə gəlmişəm? Niftalı dedi:
- Gəlifsən, belə xoş g’lifsən, belə gözüm üstə gəlifsən. Nə mətləvə gəlifsən
düzələr.
İmirzə dedi:
- Yaxşı günün olsun, a Niftalı. Xudavəndi-aləm hamıya oğul- qız toyu qismət
eləsin. Mən də istiyirəm oğlum Alıya toy eliyəm.
Arvad da deyir, Niftalı da deyir:
- Allah mübarək eləsin!
İmirzə kişi axır ki, gəlir mətləf üstünə:
- A Niftalı, gəlmişəm ki, qızın Bəsdi xanımı bizim Alıya verəsən.
Ayə Niftalı dəli olmadımı! Əlini belə hərrədi ki, İmirzənin noxtalığına birini
qoya. Arvad qulağına pıçıldadı:
- A Niftalı, onun xətrinə dəymə, başdığını çox istə, qoy getsin öyündə ölsün.
Odu ku, Niftalı dedi:
- Ay İmirzə, arvad razıdı. Qızı sənin oğluna verəjəm, amma istədiyimi gərək
gətirəsən.
- İsdə qadan alım, görüm nə istiyirsən?
- Sənnən üç yüz manat qızıl pul alajam. On yeddi erkək gətirərsən. Çaxırrıdan
dəli Ağayarın atının balasını da gətirərsən. O at Qazaxdan gəlif, Dilboz atdarın
cinsinnəndi. El xərci o tərəf-bu tərəf də sənin boynuna.
İmirzə əl verir "Allah mübarək eləsin, a Niftalı" - deyif çıxıf üz tutur
Qızılvəngə.
Anam bir də xəvər gətirdi ki, dədən yaman fit çala-çala gəlir. Yağın qızın
"hə"sini alıf.
Öz-özümə dedim, axşamnan kişi toxdu, ətin fışqırığıdı, ajıxsın havax çalsa.
Dədəm gəldi. Kürkü atdı öyün ortasına. Arxası üstə uzandı. Əllərini başının
altına çatdı. Anam gəlif dədəmin yanında oturdu. Dedi:
- A kişi, nə xəvər gətirdin?
- Öyü xaravanın qızı, sən bilmirsənmi mən getdiyim yerdən boş gəlmərəm.
- Nə dedi ay İmirzə, başdıx-işdik, bizdən nə istədi?
- Ə, nə var, nə istiyə. On yeddi erkək isdiyir, o tərəf-bu tərəf əl xərci mənim
boynuma. "Hə" deməsinə bir at balası, üçcə yüz manat qızıl pul isdiyir.
Anam o yannan qayıtdı kı, onun yüz manatı bu anasının boynuna. Sonra dedi:
- A kişi, yüz manat da sənin boynuna. On harava ot bişmə, iyirmi harava biç.
Dədəm öysürdü:
- Arvad mənimkini əlli elə, mən düzəldə bilmiyəjəm.
- Düzəldəjən, canın çıxsın.
- Alı, a bala, yüz manat da sənin boynuna.
Aşıx Alı deyir: baxdım gördüm, bunnar elə danışıllar, elə bil gəlin gəlif, lap
qapının ağzındadı. Amma ortada nə bir manat var, nə də bir keçiləri. Yerimnən
qalxıf dedim:
- Ana, mənim coravımı, ayağımın məsini gəti. Sazımı götürüm gedim. Mən də
öz payımı düzəldim gətirim.
Aşıx Alı sazını götürüf öydən çıxır. Yay vaxtıydı. Qalxır S’lim yaylağına, At
damına, Dəmir təpiyə. Avdiləsərə, Qızıl Xərəvəyə. Bu yaylaxların hamısını gəzif
gəlif Əyricədə böyük bir tuxuraya rast gəlir. Görür kü, böyük yığıncaxdı. Bəylər,
bəyzadələr əyləşif kef eliyillər. Bir nökər Aşıx Alıyı görüf qavağa gəlir. Aşıx Alı
onnan soruşur:
- A bala, bu tuxuru kimindi?
- Dayı, bu Naxçıvannı Kalvalı xanın şaddıx məclisidi. Buyur, gedək.
Aşıx Alı gəldi. Məclisdəkilərə ədəfnən salam verif, əleyk alannan sonra Kalvalı
xan soruşdu:
- A quzum, kimin rahatısan?
- Səmənd ağanın rahatıyam.
- Oğlum, sazını çıxart söhbət elə.
Aşıx Alı sazını çıxardıf söhbətə başdadı. Onun çalıf-oxumağı Kalvalı xanın çox
xoşuna gəldi. Nökəri səsdədi:
- Get bir at yəhərrə, gəti bura.
Nökər gedif yaxşı bir at yəhərrəyif gətirif Aşıx Alıya verif dedi:
- Bu atı xan sənə bağışdıyır. Kalvalı xan nökərrərə dedi:
- Xurcunu da gətirif qoyun aşığın tərkinə. Yol adamıdı.
Aşıx Alı atı minif Kalvalı xana çox minnətdarrıx elədi. Hamıynan təmənnəşif
yol başdadı Şərur mahalına tərəf. Bir kəndə yaxınnaşanda beş-altı uşağa rast gəldi.
Onnar soruşdular:
- Aşıxsanmı?
- Bəli, aşığam. Qadanız alım. Yaxşı məclis olanda çalıf-oxuyuram.
- Aşıx, görürük cavansan. Buralara da nabələdsən. Biz məsləhət görərdik ki, bu
cığırnan getmiyəsən.
- Niyə, a bala.
Qavaxda Arakolanı adında bir kənd var. Aşıx Duraxan orda olur. Səni görsə
sazını alajax. Düzü qorxuf çəkinsəm də yolumnan dönmədim. Bir azdan at məni
endirdi həmin kəndə. Başımı qaldırıf gördüm kü, bir kişi həyəti süpürür. Salaməleykdən
sonra soruşdum:
- Əmi, bura aşıx Duraxanın kəndidi?
Dedi:
- Bəli.
Aşıx Alı deyir bir fikirrəşdim ki, gəl Duraxanın öyünü xəvər al. Düz get
Duraxanın öyünə. Bir də fikirrəşdim ki Allah çuğula nəhlət eləsin. Çuğul nə
ölmüyüf, nə də ölmüyəjək. Gedər Duraxana xəvər verər. Duraxan gəlif atımı da
alar, sazımı da. Amma o vaxtın pulu otuz manatım varıydı. O otuz manatı
arxalığımın elə yerinə gizdətdim ki, qanıma bulamıyınca ələ keçəsi döyüldü. Çox
çək-çevirdən sonra "Allah sənnən mədəd" - deyif atın başını döndərdim. Gəldim
düz Duraxanın qapısına. Atı eyvanın sütununa bağlıyıf girdim içəri. Gördüm kü,
bir kişi bığlarını eşif qulağına doluyuf. Hər dizinin üstündə bir ipək dəsmal var,
düyünün xırdasını duruhal qaynatdırıf yeyir. Qaşıx mənzilinə çatannan sonra
dəsmalın birini götürüf bığının bir tərəfini silir. Sonra o biri dəsmalı götürüf o biri
bığını silməyə başdıyır. Çəkinə-çəkinə ona salam verdim, amma heş mana tərəf
baxıf eləmədi. Çörəyini yeyif qurtarannan sonra dedi:
- Bala, nə istəyirsən, nəyə gəlifsən? Eşidirəm səni.
- Ay usta, gəlmişəm ki, boynumda bir təklif var, onu götürməkdə mana kömək
eliyəsən. Həm də sənnən bir kəlmə mərifətdi söz öyrənəm.
Duraxan dedi:
- O boynundakı təklif burda götürülməz. Oğul, get bir həftə buralarda hərrən
gəl, mən də bir beş-altı adam düzəldim, addıyax Türkiyəyə. O mətləvin düzəlsə,
orda düzələjək.
Aşıx Alı deyir, getdim bir həftə hərrəndim. Gəlif gördüm kü, on səkkiz adam
topluyuf. Bir dəst xanəndə, bir dəst kəndirbaz, bir də Sarvannan kəndinnən Əsəd
adlı bir qalyan-qorçu götürüf. Ayda otuz manata behləşmişdilər. Aşıx Alı deyir
fikirrəşdim ki, nə qədər pul qazanajıyıx ki, otuz manat da qalyan-qorçuya verəjiyik.
Duraxan dedi:
- Yaxşı olajax. Addıyajıyıx Türkiyəyə. Gələndə də gəlif toyunu eliyərsən.
Aşıx Alı deyir eşiyə çıxdım kı, atın hörüyünü dəyişəm. Gördüm kü, kəndçimiz
Ramazan kişi Şərurdan Göyçüyə düyü gətirir.
- Salam-əleyküm, Aşıx Alı. Oğul, gedirsənsə, baravar gedək.
- Yox, ay Ramazan əmi. Mən Türkiyəyə gedirəm. Bəlkə getdim ölüv-itdim, heş
qayıda bilmədim.
- Ayə, niyə durduğun yerdə ölürsən? Çətinnik varsa, qayıdax kəndimizə. Daha
niyə ölümnən-itimnən danışırsan?
- Ay Ramazan əmi, toy xərcini toplamasam, ölsəm də qayıdan döyüləm. Bir
namə yazım, apar Bəsdi xanıma ver. Aldı görək Alı nə dedi. Biz də deyək, siz də
həmişə şad olun.
Aman qasid, sən allahı sevirsən,
Mənim ərzim o canana deginən.
Qohum, qardaş, dost-müsahib olanlar,
Göz dikməsin qoy bu yana deginən.
Yeriyib vətənə varannan sonra,
Sən bizim elləri görənnən sonra,
Aparıf naməni verənnən sonra,
Dilcavavı yana-yana deginən.
Vəsmim dastan oldu, düşdü dillərə,
Heyif oldu, yetişən yox hallara,
Aşıx Alı düşdü tozdu yollara,
Yolum düşdü el Osmana deginən.
Ramazan kişi irəli yeriyif Aşıx Alının boynunu qucaxlıyıf üzünnən öpüf ağladı.
- Ayə, mən atanın çörəyini kəsmişəm. Məni yaman köyrəltdin. Haraya
gedirsən, yoxsa səni məcburu aparıllar?
- Yox, ay Ramazan əmi. Ozüm gedirəm pul düzəldəm gətirəm. Özümə toy
eliyəm.
- Allah üstünnən getsin, a bala. Cənabi Əmir ağam səni öz pənahında saxlasın.
Aşıx Alı kağızı Ramazan kişiyə verif dedi:
- Bu atı da apar dədəmə ver.
Halal-hümmət eliyif ayrıldılar. Duraxan yoldaşdarını da çağırdı. İyirmi bir
nəfər dəstə bağlıyıf Türküyəyə addadılar. Bir göylükdə əyləndilər. Aşıx Duraxan
dedi:
- O şəhəri görürsünüzmü? O şəhər Muş şəhəridi. Hər kəs də öz dəstəsini
götürüf şəhərin bir küçəsinnən gedəjək. Kim boş gəldi, kim dolu fərqi yoxdu. Pulu
bu göylükdə mən özüm böləjəm.
Aşıx Duraxan, Aşıx Alı, qalyan-qorçu Əsəd bir küçəynən gedirdilər. Gəlif
gördülər ki, bir çardağın altında üç paşa əyləşif.
- Mərhaba, paşam.
- Mərhaba, quzum. Quzum, yanşaxsınız?
- Bəli, paşa sağ olsun, yanşağıx.
Yanşıyın dinniyək. Xoşumuza gəlsə, sizə eylik eliyəjəyik. Xoşa gəlməsə, şəhər
böyükdü, genə gedərsiniz öz yolunuznan.
Sazdan çıxartdıq. Köklüyüf bir-birinin üstə düzəltdik. Yayın isti günündə elə
bir şövqnən oxumağa başdadıx ki, gəl görəsən. Aşıx Durxannan çıxan səs göydə,
ala buludda əyləşirdi. Camaat səsimizə axışıf gəldi. Pul başdadı yağış kimi
yağmağa.
Aşıx Alı deyir gözümün qırağınnan pula baxdım. Ürəyimdə Allaha yalvardım
ki, nolaydı, payıma iki yüz yetmiş manat düşəydi.
Bir də gördüm kü, uca boylu bir adam gəldi. Boyda-buxunda Koroğluya on
təpik vurmuşdu. Əynində bir şalvarı varıydı, hər civinə üç yaşında bir uşax
salsaydın bilməzdin hayana getdi. Başındakı fəsinin ortasında da yarım
girvəngədən artıx qotazı varıydı Ədəfnən salam verif dizini yerə qoydu. Civinnən
bir ipək dəsmal çıxartdı. Pulu dəstələyif saydı, sonra dəsmalın arasında qoydu.
Ayağa qalxıf pulları şalvarının civinə salıf dedi:
- Yanşaxlar, üç yüz iyirmi manat quruşunuz oldu.
Bunu deyif heş nə olmamış kimi kir-kirimiş çıxıf getdi. Mən dözə bilmiyif Aşıx
Duraxana dedim:
- Ay usta, qoyma pulu apardı.
Aşıx Duraxan dedi:
- A bala, bunu sən tanımırsan, uzun pazdı, başımıza oyun açar, qoy aparsın.
Gedif o biri küçədən yığarıx.
Dedim:
- Əmi, o pulu yığana kimi yayın istisində gözümə qan damıf. Sazın köynəyinin
harada qalmasına baxmıyıf, düşdüm bunun dalıncax. Gördüm bu yoxdu, amma
ağac çarpayının üstündə bir paşa əyləşif. Bunnarın salamını öyrənmişdim. Əl
köksümə qoyuf baş əydim. Dedim:
- Mərhaba, paşa!
- Mərhaba, quzum. Buyurun mətləbinizi deyin. Sizi dinniyirəm.
- Paşam sağ olsun, bu nişan bir oğlan bizim quruşdarımızı qaçırıf, bu doqqaza
girdi.
- Oğul, o qaçırtmaz. O mənim aşığım Yığvaldı. O yaqın sizə bir qafiyə deyif.
Siz də cavab verə bilmiyifsiniz.
Dedim:
- Paşam sağ olsun, gəlsin o qafiyiyi burda desin. Əgər cavaf verə bilməsək,
onda bizim döyranımız ona halaldı.
Paşa Yığvalı çağırtdırdı. Yığval gəldi. Diz üstə çökdü, əl köksünə qoyuf paşıya
baş əydi. Paşa soruşdu:
- Oğul, bunnar müsafirdilər. Niyə bunnarın quruşunu qaçırdıfsan?
Yığval dedi:
- Paşa sağ olsun. Mən para qaçırtmamışam. Bunnara bir qafiyə demişəm, cavab
verə bilmiyiflər.
Bu arada Duraxan da gəlif burya çıxmışdı. Aşıx Alı dedi:
- Paşam, budu ustadım da gəlif çıxdı. Sənin aşığın bizə heş bir bağlama-zad
demiyif.
Usta deyəndə qayıtdım Duraxanın üzünə baxdım. Onun qulağına dolanan
bığları qorxusunnan aşağı tüşüf, xırman çalğısı kimi boğazının altınnan
düyünnənəsi olmuşdu.
Paşa dedi:
- Oğul, fərqi yox, indi ya sən, ya da sənin ustadın düşün qavağa.
Mənim aşığıma bir qafiyə deyin.
Aşıx Alı dedi:
- Paşa sağ olsun, ustadımın mana çox əziyyəti oluf. Mən razı olmaram ki, ona
genə zəhmət verim. Mən sənin aşığınnan bajarmasam, onda ustadım meydana
girəjək.
Aldı Aşıx Alı görək nə dedi:
Gəndinə aşığam deyən,
Aşıxsan meydana gəl
Namərd girməz bu meydana,
Mərd isən meydana gəl.
Gəndi olan gəndisini,
Öyməyi layıx döyül,
Şimdi sazın aləminə,
Bu cəngi-dövrana gəl.
Aldı Yığval:
Sən ki, varsan bir adasan
Axırsan ümmana gəl,
Mən danışım, sən qulax as,
Mərfətə, ərkana gəl.
Sən satansan, mən də alan,
Açkınan mətahını,
Malın satma hər nadana,
Xırdarın alana gəl.
Duraxan baxıf gördü, bu cavan aşıx özünə görə döyül. Yığvalı lap təntidif. Bir
də ürəyinə gəldi ki, birdən ustadı meydana çağırallar. Biavırçılıx olar. Ona görə
qalyan-qorçuya dedi:
- Əgər desələr, usta da oxusun, sən tez dillənif denən ki, usta yornuxdu.
Aldı Alı görək nə dedi:
Ey arifə, bir salam ver,
Soruşum halın görüm,
Həqiqət haqq aşığısan,
Söylə, kamalın görüm.
İncil, Zəbur, Tövrat, Qur'an
Göstər kitabın görüm.
Dostum, əgər bütpərəstsən,
Bu narı-neyrana gəl.
Paşa dilləndi:
- Sağ ol, Aşıx Alı. İndiyə qədər mən bilmirdim ki, bu nə məssəvə qullux eliyir.
Elə yaxşı eliyif soruşursan.
Yığval dedi:
- Paşa sağ olsun, indi söznən kim olduğunu bəyan eliyəjəm.
Aldı Yığval:
İsayiyəm, Musayiyam,
Hər nəyəm öz yolumda.
Haqqınan söz söylərəm,
Mə'rifət kamalımda.
Şimdi paşam qulluğunda,
Sədirəzəm yanında.
Haqqında divan kəssələr,
Ədalət divana gəl.
Paşa dedi:
- Kəs, nadürüst oğlu, nadürüst. Bu cavan aşıx sənnən dörd kitavı xəvər aldı. Bu
nə cavabdı verirsən. Dörd kitabın birinə də yiyə durmadın.
Aşıx Alı dedi:
- Paşa sağ olsun, görünür, o öz millətini, hələ tapa bilmiyif. Yazıxdı, deyim,
qoy örgənsin.
Aldı Alı:
Mən Alıyam tamam Leyli
Nahar söylərəm mədhi,
Mə'rifəti, şəriəti,
innəqan haxdı, təriqəti,
İsayisan "İncil"i sev,
Musayisan "Tövrat"ı.
Gər Məhəmməd hümbətisən,
Boyun əy, "Qur'an"a gəl.
Yığval dedi:
- Paşa sağ olsun, mən də Məhəmməd hümbətiyəm. İndiyə qədər
soruşmuyufsan, mən də deməmişəm. İndi icazə versən söznən deyərdim:
Aşıx Yığvalam, bilin,
Fərzi-sünnət qanıram.
Əlif Allahın adıdı,
Bey peyğəmbər tanıram.
Tay Tabərrah, qəni Allah,
Ona səjdə qılıram.
Xilqətimdi Adəm ata,
Sey xaki-yeksanə, gel.
Paşa dedi:
- Oğlum, indi də mənim aşığım qavağa düşəjək. Siz cavaf verəjəksiniz.
Aldı görək Yığval Aşıx Alıyı nejə imtahana çəkdi.
O nədi ki, otuzunda cavandı,
On beşində qojalanar, uludu?
O nədi ki, dili ayrı, sözü bir,
Hansı dərya, hər dəryadan doludu?
Duraxan baxıf gördü kü, Yığval yaman qəliz məsələlərdən yapışıf. Öz-özünə
fikirrəşdi ki, bu çox çətin açılajax. Qalyan-qorçu Duraxanın üzünə baxanda gördü
kü, ustad yaman qorxuya düşüf. Ona ürək-dirək vermək üçün dedi:
- Qorxuf eləmə, Aşıx Alı cavavını verəjək.
Aldı görək Aşıx Alı nə cavaf verdi:
O aydı ki, otuzunda cavandı,
On beşində qojalanar, uludu.
O qələmdi dili ayrı, sözü bir,
O elmdi hər dəryadan doludu.
Duraxan qalyan-qorçu Əsədə dedi:
- Əsəd, mən elə bilirdim ki, bu kişinin başı dəryadı. İndi gördüm kü, kişinin
oğlunun başı dərya döyülmüş ümmanıymış.
Aldı Yığval görək sözün o biri xanəsində nə dedi:
O nədi ki, qışda dağlar bürüyər?
O nədi ki, əl dəyməmiş hörülər?
O nədi ki, amanata verilər?
O nədi ki, o da onun gülüdü?
Aşıx Alı görək nejə cavab verdi:
O qardı bil qışda dağlar bürüyər,
O könüldü məhəbbətnən hörülər.
O urufdu amanata verilər,
İlqar, iman o da onun gülüdü.
Aldı Yığval:
O nədi ki, hax yanında nahaxdı?
O nədi ki, yerə-göyə dayaxdı?
O kimdi ki, yatmıyıfdı, oyaxdı?
Aşıx Yığval hər elmdən halıdı.
Aldı Aşıx Alı:
Böhtan sözdü hax yanında nahaxdı,
Hax nəzəri yerə-göyə dayaxdı.
Haqqın özü yatmıyıfdı, oyaxdı,
Bu sözdəri açan Aşıx Alıdı.
Söz tamama yetişənnən sonra Paşa dedi:
- Alı, oğul, indi növat gəlif sana yetişdi. Yoxla bu Yığvalın qavını, görək bir
şeyi varmı?
Aldı görək Aşıx Alı nə dedi:
Mərifətdən kamal alan, ay aşıx,
Şəriəti neynən elərsən aşkar.
Bey altınnan o noğdanı bəyan et,
O noğdadan elə məni xəvərdar.
Paşanın aşığının gözü buz üstə çıxmış dana gözünə döndü. Dili tutula-tutula
dedi:
- Paşa sağ olsun, havanın istisi, sazın səsi beynimə düşüf. Mən hamısını birdən
açajam.
Duraxan söyündüyünnən qalyan-qorçusuna elə bir dürtmə ilişdirdi ki, yazıx az
qaldı gedif düşə Əzrayılın siyahısına. Qalyan-qorçu baxdı kı, Aşıx Duraxanın
bığları söyündüyünnən yaman qalxıf, zalım oğlu elə şöyqə gəlif ki, bir də bayaxkı
kimi ona bir dürtmə də ilişdirsə, onda qəvrinə arvad-uşax ömürrük həsrət qalajax.
Ona görə qaçıf özünü soxdu camaatın arasına. Aşıx Alı Yığvalın ilişdiyini duyuf
dedi:
- Paşa sağ olsun, neyniyək, qoy mən deyim o hamısını birdən açar.
Səkkiz cənnət, yeddi dami yaqın var,
Yerdədi, göydədi, hardadı ənnar?
Ərşdə iki quş var, göydə dən dənnər,
Gah pünhan olullar, gah olur aşkar.
Yığval tez əlini qaldırıf dedi:
- Paşa sağ olsun, tafdım.
Paşa dedi:
- Nədi?
Dedi:
- Aynan, gündü. Əgər desə ki, aynan, gün döyül, demək bunun dediklərinin öyü
yoxdu, yalan danışır.
Aşıx Alı dedi:
- Paşa sağ olsun, indi ki, Yığval deyir yalandı, onda bu bağlamanı özüm
açajam, gör yalandı, yoxsa doğru.
Aldı görək Aşıx Alı öz bağlamasın nejə aşdı:
Deməginən bu sözdərim yalandı,
Ay, gün, Zümrüd zhu quşa büləndi
Zatı Zülcəlaldı, özü kəlamdı,
Peyğəmbərdən qaldı hədsi mötəbər.
Aşıx Alı dedi:
- Paşa sağ olsun, mən sənin aşığınnan o sözü xəvər aldım ki, Məhəmməd
peyğəmbər salavatüllahi Meraca gedəndə yeddinci göydə qavaxlarına iki qatar
dəvə çıxdı. Dedi:
- Ay Cəbrayıl, əylənək bu dəvə qatarının dalı üzülsün.
Dedi:
- Ya peyğəmbər, bu dəvə karvanının dalı üzülmüyəjək.
Dedi:
- Bə bu dəvələrin yükü nədi?
Dedi:
- Ya Rəsul Allah, bir qatarın yükü sənin möcüzatındı. O biri qatarın yükü də
Əlinin səxavətidi.
- Paşa sağ olsun, mən sənin aşığınnan iki qatar dəvəni iki quş mislində
soruşdum. O dedi: aydı, gündü; ay, gün olmasa, yalandı.
Aldı Aşıx Alı görək o biri xanədə nə dedi:
Mərifətdən şəriətə gəlmişəm,
Təriqətdə yol ərkanı bilmişəm.
Aşıx Alı deyər mətəl qalmışam,
Çarxı-dəvvarədə neçə elm var?
Paşa öz aşığına dedi:
- Aça bilmədin, nataraz oğlu, nataraz. Get mehmannarın paralarını gəti. Sən
soruya cavaf verə bilmədin, bağlandın. Onnardan aldığın paranın üstünə də bir o
qədər qoyuf bunnara qaytarmasan, dərinə saman təpərəm.
Yığval gəlif paraları gətirif artıxlamasınnan aşığa verdi. Paşa Öz aşığına təpindi
ki, get bir də gözümə görünmə. Paşa üzünü Alıya tutuf dedi:
- Oğul, qal mənim yanımda, aşığım ol. Sizə çox eyliy eliyərəm. Alı dedi:
- Sağ ol paşam, bizim ayrı mətləbimiz var. Aşıx Alı paşaynan halal-hümbət
eliyif ayrıldı.
Aşıx Duraxan yoldaşdarına tafşırmışdı ki, kim nə qazanır qazansın, yığılan
pulları bu çəmənnikdə mən özüm böləjəm. Gəldilər şəhərin kənarına çıxanda
gördülər ki, yoldaşdarının hamısı oraya yığılıf. Aşıx Duraxan bığlarını eşif
qulağına dolayannan sonra pulları tökdü ortalığa. Aşıx Duraxan pulları qardaş malı
kimi böldü, hər kəsin payını verənnən sonra dedi:
- Aşıx Alı, Allah sana min bərəkət versin. Həmişə gəlif hamımız burdan iki yüz
manat yığardıx, qalmışım o nətərəst oğlu əlimizdən alıf qaçırardı. Bu xeyri sənnən
gördük. Əgər iki ay bizdən sonra qayıdıf gəlsən toy xərcini çıxararsan.
Aşıx Alı baxıf gördü ki, onlar geri qayıtmax, vətənə getmək istiyillər.
Qalyan-qorçu Əsəd dedi:
- Aşıx Alı, aylığımı artırsan, mən sənin yanında qalajam. Qalyan-qorçuyu ayı
otuz manata tutuf gətimişdilər. Aşıx Alı dedi:
- Mən sana ayda əlli manat verəjəm.
Bunnar bir-birrərinnən görüşüf halal-hümmət eliyif ayrıldılar. Duraxanın
dəstəsi Şərur mahalına qayıtdı. Aşıx Alı qalyan-qorçu Əsədi yanına alıf üz tutdu Qars dağlarına tərəf. Sarıqamış dağlanın, yaylaxlarını görənnən sonra dedi:
- Əsəd, bura bizim yaylaxlara nə qədər bənziyir.
Bu yerdə Aşıx Alı köyrəlif, sazını köynəyinnən çıxartdı. Aldı görək nə dedi:
Süsənni-sünbüllü, tər bənövşəli,
Yaylax, bizim yaylaxlara bənzərsən.
İçən ölməz abi-kövsər suyunnan
Bulax, bizim bulaxlara bənzərsən.
Qalyan-qorçu Əsədin bu sözdərdən ruhu təlatümə gəldi. Vətən onun da yadına
düşdü. Özü də yaman düşdü. Doluxsunuf dedi:
- Aşıx Alı, doğrudan buralar Qızıl xərəvəyə, At daşına, Əyriciyə, Verst dağına,
Səlim yaylağına, Gəzəldəriyə nejə də oxşuyur.
Aşıx Alı baxdı kı, qalyan-qorçu Əsəd də yaman köyrəlif. Aldı sözün o biri
xanəsini:
Zərzivil, xan Keyti, Daşkət baxarı,
Ağ sürülər Sarı yaldan yuxarı.
Gözəllər seyr edər o yaylaxları,
Yaylax, bizim yaylaxlara bənzərsən.
Deyər Aşıx Alı daş Gözəldərə,
Şəqayiq-çiçəkli xoş Gözəldərə.
Əyricə, Verst dağı, Baş Gözəldərə,
Oylax, bizim oylaxlara bənzərsən.
Söz tamama yetir. Bunnar yol başdıyıf getməkdə olsunnar. Birdən göyün üzü
dumannan, çisəkdən elə tutuldu ku, göz-gözü görmədi. Aşıx Alıynan qalyan-qorçu
Əsəd bir-birinnən aralı düşdü. Bir xeyli ora-bura döyükənnən sonra gördülər ki,
xoruz səsi gəlir. Elə bu arada Əsədin qavağına üç-dörd uşax çıxdı.
- Salam.
- Əleykümə salam.
- Əmi, aşıxsınızmı? Qalyan-qorçu Əsəd dedi:
- Hə, aşığıx.
- Əyər aşrxsınızsa, yazıxsınız, bu kəndə getmiyin. Bura Qullar-baydar kəndidi.
Əsmər xanım gəlif orda söhbət eliyir. Sizi görən kimi sazınızı əlinizdən alajax.
Əsəd dedi:
- Ayə, mən aşıx ha döyüləm. Özüm zarafat eliyirəm. Aşıx o daldan gələndi.
Aşıx Alı gəlif onnara çatdı. Soruşdu:
- Əsəd, bunnar nə deyillər?
Dedi:
- Aşıx Alı, deyillər kənddə sünnət toyu var. Dəllək gəlif, aşığın dalınca adam
göndəriflər. Özünüzü tez çatdırsanız, elə məclisi sizə tafşırardılar.
- Ayə, Əsəd, soruşdunmu bu hansı kənddi? Dedi:
- Soruşmuşam. Bura Qullar-baydar kəndidi.
Gəlhagəl, gəlhagəl axır ki, gəlif kəndə çatdılar. Baxdılar camaat dəstə-destə bir
tərəfə axışır. Soruşdular:
- Bu nə yığıncaxdı?
Dedilər ki, Əsmər xanım Dağıstannan gəlif. Camaat onun gözəlliyinə tamaşa
eləməyə, məlahətdi səsinə qulağ asmağa gedir. Aşıx Alı dedi:
- Əsəd, biz də gedək.
Gəlif gördülər ki, o qədər camaat yığılıf ki, bir çuval dan töksən biri də yerə
düşməz. Balaja, gödək adamlar uzunnara beş manat verif çıxıf onnarın çiyninnən
baxır.
Yığışannar Aşıx Alıyı görüf dedilər:
- Ayə, bir aşıx da gəldi, yol verin görək.
Camaat Aşıx Alıya yol verdi. Aşıx Alıynan qalyan-qorçu Əsəd məclisin
ortasına girdilər. Aşıx Alı dedi:
- Əsəd, aşıx aşığın məclisinə sazdı girməməlidi. Səhvə yol vermişik. Allah
axırını xeyir eləsin.
Aşıx Alı əlini köksünə qoyuf baş əydi.
- Xanım, bizi bağışda. Saznan məclisinizə gəldiyimizə görə günahkarıx.
Xanım dedi:
- Anama qurvan olasan, elə zarafatdar keşməz.
Aşıx Alı baxıf gördü kü, özü də xanımın başındakı qırx qızın içində bir qan da
var. Kankannıx elminin dədəsini yandırıf, yerin yeddi qatınnan xəvər verir.
Xanım dedi:
- Adam isdiyirəm ki, bu aşığı mənnən zamına götürsün.
Axşamın qara sərinində bunnan danışajam.
Mehdixan addı bir adam irəli çıxdı.
- Xanım, mən götürrəm zamına.
Dedi:
- Ünvanını de.
Mehdixan ünvanını yazıf ona verdi. Xanım dedi:
- Əgər aşıx qaçarsa, öyün dağılajax.Mehdixan Aşıx Alıynan Əsədi götürüf
öyünə getmək isdiyəndə xanım dedi:
- İki qız, əlinizdə simli qamçı bunnarı aparın Mehdixanın öyünə qoyun.
Axşamüstü gedif gətirərsiniz.
Əsəd qızdarın cavannığını, gözəlliyini görüf papağın dalını günortaladı. Aşıx
Alıya dedi:
- Aşıx, xudavəndi-aləm elə eləsin ki, bağlanmıyasan. Bir il beləjə gedək-gələk.
Qızdar bunnarı gətirif Mehdixanın öyünə qoydular.
Mehdixan dedi:
- Aşıx Alı, sən məni tanımırsan. Mən Qazax mahalınnanam. Adım Mehdixandı.
Düşmannı olduğumnan buraya addamışam. Bu çəpəl çox qabil sənətkardı, on
səkkiz şəyirdi var. Çox aşıxları bağlıyıf, sazını alıf. Sizin də sazınızı alajax.
Qalyan-qorçu Əsəd dedi:
- Qardaş, qurddan qorxan, qoyun saxlamaz. Bə bu bədbəxt oğlu kişinin əlinnən
qaşsın, arvadın əlinnən qaşsın, bə bu harda aşıxlığ eliyəjək?
Mehdixan dedi:
- Siz qaçın, qoy mənim öyümü dorq eləsin. Mən təzə öy alaram. Amma sizin
kimi eloğlularım bu qəriflikdə pisikməsin.
Elə təzəcə yeyif-içif kəmərin altını bərkitmişdilər ki, qızdar qapının ağzını
kəsdilər:
- Xanım sizi çağırır.
Mehdixan, Aşıx Alı, qalyan-qorçu Əsəd qızdarın yanına tüşüf məclisə gəldilər.
Gəlif gördülər ki, xanım şəhərin küçələrinə yazıf yapışdırıf ki, ay camahat, sizi
Göyçə mahalınnan, Qızılvəng kəndinnən gələn bir aşığın vay gününə baxmağa
çağırıram. Hamı gəlif baxsın.
Xanım Aşıx Alıyı yanına çağırıf dedi ki, gəl belə bir şərt kəsək. Əyər mən səni
bağlasam, boynunu vurdurajam, zindana saldırajam, dar ağacınnan asdırajam, o
mənim işimdi. Və sən məni bağlasan, şərtin nə olajax?
- Xanım, birinci mənim sənin şərtinnən qorxum yoxdu. İkinci camahatdan da,
sənnən də xahiş eliyirəm ki, bizi bağışdıyasınız.
Biz günahkarıx. Çünki aşıx aşığın üstünə sazdı getməz.
Əsmər xanım dedi:
- Anama qurvan olasan, aşıx. Heş bir bağışdamax olmuyajax.
Qavağa mən düşəjəm. Cavaf verə bilməsən, Göyçüyə nə ismarışın varsa,
indidən bu yanındakına söylə.
Aldı görək Əsmər xanım nə dedi:
Bir qəriv aşıxsan düşüf güzarın,
Nahax yerə bu sınağa gəlifsən.
Neçə aşıxları salmışam bəndə,
Hamısına son sadağa gəlifsən.
Aşıx Alı dedi:
- Xanım, gəlmişəm bir, qayıdım gedim iki. Mənim sənnən bir qəsdi-qərəzdiyim
yoxdu. Boynumu vurduruf, nə qazanajaxsan? Kasıv oğlanam, qoy gedim bir təhəri
başımı saxlıyım.
Xanım dedi:
- Sözə cavaf verirsən, ver, verə bilmirsən, əmr eliyim boynunu vuruf, canını bu
dünyanın əzavınnan birdəfəlik qurtarsınnar.
Aşıx Alı dedi:
- Xanım, deyəsən sənin qavağınnan qaşdıxca ayağın yaman yer alır. Sən mənim
yox, heç Göyçəli bir çovanın da əlinnən saz ala bilməzsən. Arvadsan deyə səni
biyavır eləmək istəmədim. İndi özünnən küs.
Aldı Aşıx Alı:
Bəyənmirsən mənim kimi aşığı,
Sənin başın dağlamağa gəlmişəm.
Sazını sözünü, bir də özünü
Dustax edif saxlamağa gəlmişəm.
Xanım baxdı ki, yox, deyəsən, bu, özünə görə döyül.
- Aşıx, indiyə qədər bəlkə də sana rəhm eliyərdim. Bələ yekə- yekə danışdığına
görə başınnan qavax dilini kəsdirəjəm, dilini.
Qalyan-qorçu Əsəd baxdı gördü kü, xanımın başındakı qızdar təpədən-dırnağa
sarı kətan geyif. Aşıx Alı qalyan-qorçunun üzünə baxanda gördü kü, Əsəd qızdara
baxıf qısır inək danası kimi yalam-yalam yalanır. Aşıx Alının ölüv-öldürməyinin
ona heş bir istisi, soyuğu yoxdu.
Alı gülə-gülə Əsmər xanıma dedi:
- Xanım, vejinə alma, işində ol.
Aldı Əsmər xanım:
Sinəmdə qövr edir eşqin sövdası,
Silinsin könlünün qalmasın pası.
Yoxdu səndə aşıxlığın siması,
Nahax yerə bu meydana gəlifsən.
Alı dedi:
- Düz deyirsən, arvaddar kişilərə nə desə haxlıdı. Amma bu meydan arvad
meydanı döyül. Qulağını aç, məni yaxşı-yaxşı dinnə:
Dağılıfdı huşun, həmi idrakın,
Əlac etsin sana loğmani-həkim.
Laf eyləynən aç mətahın, tök yükün,
Sərraf mənəm, yoxlamağa gəlmişəm.
Qalyan-qorçu Əsəd gördü ki, xanım livasını dəyişif elə geyinif ki, baxanda
adamın huşu başınnan çıxır. Amma hiss elədi ki, xanımın qavirqotu, hindiqotu
Alıya təsir eləmir. Zalım oğlu xanımın lap əhədini kəsif.
Əsmər xanım dedi:
- Əyə aşıx, hərzə-hərzə danışma, qulağını aç, sözümün o biri xanəsini eşit:
Əsmərəm, qəddini döndərrəm yaya,
Əlimnən gedərsən ölkənə haya.
Aşıx deyif özün çəkmə ucaya,
Nahax yerə bu meydana gəlifsən.
Alı:
Çağırram Allahı, ol Mustafanı,
Gərdişi-dövranı, qadir sübhanı.
Bu Alıyı yaxşı öyrən, bil, tanı,
Qollarını bağlamağa gəlmişəm.
Söz tamama yetdi, Xanım bu dəfə laf ajıxlanıf özünnən çıxdı. Gedif livasını
dəyişdi, özünə yeddi rəng ziynət vuruf, başdan ayağa qonöyüz geyif geri qayıtdı.
Qalyan-qorçu Əsəd ona baxanda huşu başınnan çıxdı.
Öz-özünə dedi:
- Zalımın balası insan ha döyül, elə bil göydən enmiş huri- qılmandı. Allah
Alıya insaf versin. Heş belə xanımın xətrinə dəyəllər.
Əsmər xanım Alıya bir tərs nəzər salıf aldı görək nə dedi:
Gəndi laf eliyif, aşığam deyən,
Çox sənin kimisin qal eylərəm mən.
Min zülümnən səni çəkdirrəm dara,
O əlif qəddini dal eylərəm mən.
Aşıx Alı dedi:
- Xanım, vallah sana yazığım gəlir. Gəl daşı ətəyinnən tök. Nə özünə, nə bizə
gəl nahax yerə əziyyət vermə. Qoy çıxax öz yolumuznan gedək.
Xanım sevindi. Fikirrəşdi ki, yaqın sözü qurtarıf, ona görə aradan çıxmaq
istiyir. Yerini bir az da bərkidif dedi:
- Hələ Əsmər xanımın əlinnən sağ-salamat q
