Əsrin əvvəllərində Azərbaycanın Zəngəzur əyalətində
üç Sultanbəy nəsli böyük fəaliyyət göstərirdi. Qafan mis mədənləri, Bərgüşad
çayının axarı boyu inkişaf etmiş kənd təsərrüfatı, Çalbayır maldarlıq mülkləri
onların əlindəydi. Ulu Sultanbəylər nəslindən bu günlərə möhtəşəm
qalalar, böyük körpülər, zəngin meşələr qalmaqdadır. İndiki Laçın rayonunun
Kürdhacı kəndində yaşayan Sultanbəy maldarlıq sahəsində xüsusi ad çıxarmışdı.
Sultanbəy Zəngəzurda böyük hörmət və şöhrət sahibi,
müdrik kəlamlar ustadı kimi tanınmış Paşabəyin oğludur. Paşabəy öz
övladlarından Sultanbəylə Xosrovbəyin tərbiyəsinə, onların bir şəxsiyyət kimi
yetişmələrinə xüsusi səy və böyük qayğıkeşlik göstərmişlər. Onlara şərqin qəhrəmanlıq
və müdrik keçmişini öyrətdirmiş, Sultanbəyin hərb sənətiə, Xosrovbəyin tibb
elminə yiyələnmələrinə hər cür lazımi kömək etmişdir.
Mükəmməl hərbi təhsil almış Sultanbəy rus ordusuna
xidmət etməkdənsə, Çalbayırda yaşayan el-obasının qayğısına qalaraq, birinci
növbədə, xalqın ağır güzəranını yaxşılaşdırmağı üstün tutmuşdur. Onun Çalbayır
yaylaqlarında on minlərlə davarı, qara malı saxlanılardı. Kürdhacıda tikdirdiyi
yağ-pendir zavodu nəhəng qurğular sistemini xatırladırdı. Yağın və pendirin
zavod üsulu ilə keyfiyyətli istehsal edilməsi xəbəri digər Şərq və Avropa ölkələrinə
də yayılmışdır. Hacısamlı, Şəlvə, Kürdhacı meşələrinin qırmızı palıdını konyak
istehsal edən zavodlara daşıtdıran Fransa tacirləri Sultanbəyin yağ-pendir
zavodunun məhsullarının da əsas müştəriləriydilər.
Bu vaxtı
Kürdhacı kəndi Qafqazdakı rus ordusunun yağ-pendir anbarlarına çevrilmişdir.
İstehsal olunmuş yağ, pendir böyük motallara, dəmir və ağac çəlləklərə
doldurulub buzlu zirzəmilərdə, soyuq kahalarda saxlanılırdı. Məhsulları uzaq
yerlərə daşımaq üçün bəyliyin xeyli atı, öküzü, kəl arabaları, dəvə karvanları
vardı. Əsrin əvvəllərində dünya kapitalizmi Azərbaycanın sərvətlərini acgözlüklə
qarmalayırdı. Bakı nefti, Gədəbəy, Qatar (Qafan) mis yataqları, Zəngəzur meşələri
alman, fransız və ingilislərin caynağında idi.
Rusiyanın kiçik xalqları əsarət altında saxlamaq
siyasəti Azərbaycanda daha dözülməz idi. Rusiya bir tərəfdən ağır vergilərlə
xalqı soyub talayır, digər tərəfdən müstəmləkəçiliyin ömrünü uzatmaq üçün
xalqın ziyalı və mütəfəkkirlərini Sibir sürgünlərində məhv edirdi. Əgər XIX-XX
yüzilliklərdə Sibir çöllərində ölənlərin məzarları araşdırılsa, bu yerlərdə azərbaycanlıların
yüz minlərlə qəbirləri tapılar.
O vaxt Azərbaycanı qoruyacaq vahid xalq ordusu yox
idi. Ayrı-ayrı xanlıqlar, bəyliklər öz mülklərini qorumaq üçün kiçik süvari dəstələr
saxlayırdı. Dinc əməklə məşğul olan Sultanbəyin ailəsinin də var-dövlətini
mühafizə etmək üçün çox da böyük olmayan silahlı süvari dəstəsi vardı.
Türk ordusunun sirlərini ingilis kəşfiyyatına
satmaq üstündə qulağı kəsildikdən sonra qaçıb İrəvana gəlmiş Andranik Uzunyan
davakar erməniləri başına toplayıb silahsız Azərbaycan kəndlərinə tez-tez
basqınlar edirdi. Onun yaraqlı quldur dəstələrinin törətdiyi vəhşiliklər
haqqında Zəngəzura da bəd xəbərlər gəlib çatırdı.
Onlar azərbaycanlı uşaqları tonqallarda yandırır,
boylu qadınların qarnına xəncər soxur, adamların başına mismar çalır, kürəyinə
qaynar samovar bağlayır, qız və qadınların üzlərinə süngü və xəncərlə xaç şəkilləri
çəkir, cavanların ayaqlarını nallayırdılar. Quldur daşnak birləşmələri bu
minvalla yüzlərlə Azərbaycan kəndlərini viran qoyur, qarət etdikləri qənimətlərin
hesabına nizami ordu yaradaraq Laçın rayonunun Zabıx kəndinə hücum çəkirlər.
Bir günün içində Zabıx və Tat kəndlərini dağıdıb xaraba qoyurlar. Tat qırğını Daşnak ordusunun əsrin əvvəllərində Zəngəzurda törətdiyi
vəhşiliklərdən ən dəhşətlisi Tat qırğınıdır. Andranikin quduzlaşmış ordusunun
Tat kəndində törətdiyi vəhşiliklər heç bir müharibə tarixində görünməmişdi.
Bu döyüşdə tatlar baltadan, yabadan, ağacdan,
daşdan istifadə edib şücaət göstərsələr də, qüvvələr nisbəti çox olduğundan
düşmənin qarşısını ala bilməmişlər. Tatlar çox böyük itkilərlə məğlub olmuşlar.
Daşnaklar camaatın bir hissəsini böyük kahalara doldurub ağzında gərmədən ocaq
qalayıblar. Onları tüstüdə boğub, odda yandırıblar. Bir dəstə əsiri Zabıx kəndinə
gətirdikləri zaman yolda erməni dığalar bir gürzəni ağacla götürüb qolları
bağlı kişinin üstünə atırlar. İlan dərhal kişinin boynuna dolanıb üz-gözünü gəmirir.
Sonra qulağını ağzına alır. Kişi bir qədər keçdikdən sonra huşunu itirib yerə
yıxılır. Daşnaklar kişinin öldüyünü güman edib başına, kürəyinə bir neçə daş
salıb gedirlər.
Əsir götürdükləri qadın və qızların əvvəl saçlarını
kəsdirib çatı toxutdururlar. Onlara ağılasığmaz işgəncələr verib, çılpaq-çılpaq
ağaclardan asırlar.
Quldur daşnak ordusunda xidmət edən bir erməni həkiminin
göstərişi ilə sağlam görünən kişi və qadınların başlarını kəsib qanlarını
ayrıca qablara yığırlarmış. Yetmiş uşağın qarnına süngü soxub yolboyu işarə daşları kimi düzürlər. Patrona
qənaət etmək məqsədi ilə adamların başlarını daşların üstünə qoyub gürzələrlə əzərək
Zabıx çayına tökürlərmiş. Qədim yazılı ağır bir daşı Ermənistana aparmaq üçün
20 nəfər Tat kişisini arabaya qoşurlar. Xumar adlı Tat gözəlini Andranikin
çadırına apararkən Sərt döngə deyilən yerdə qız qəflətən yerdən daşı cəld götürərək
başına vurub, özünü öldürür. Xumarın qardaşı İbrahimi qolu bağlı itlərin
qabağına ataraq quduzlara parçalatdırır, sonra ağaca bağlayaraq sinəsinə bıçaq
atırlar.
Daşnaklar törətdikləri vəhşilikləri Zəngəzur
camaatı arasında yayıb vahimə yaratmaq üçün bir neçə qadın və kişinin
budlarına, kürəklərinə möhürə bənzər dəmiri qızardıb basaraq Abdallar kəndinə tərəf
buraxırlar. Xəbər Ağanus, Fətəlipəyə, Şüyüdlü, Mığırdərə, Malxələf kəndlərinə çatanda
camaat sel kimi axışıb köməyə gəlir. lakin iş-işdən keçibmiş. Kəndlər tamam
yandırılıbmış, əhali qırılıb məhv edilibmiş. Zəka silahdan da güclüdür Tat qırğınının axşamı Andranik Abdallardan Şuşaya
keçmək üçün Sultanbəydən yol istəyir. Elçiləri vasitəsi ilə Sultanbəyə çatdırır
ki, hərgah Qarabağ yürüşümün təhlükəsizliyini təmin edə bilsə, sənə istədiyin qədər
qızıl verərəm. Sultanbəy cavabında bildirir ki, hələ bu elin igidləri qeyrətlərini
pula satmayıblar.
Xalqı yaranmış vəziyyətdən çıxarmaq üçün ciddi tədbirlər
görə biləcək iti zəkaya ehtiyac var idi. Sultanbəy Şuşa quberniyasında işləyən
çox ağıllı, müdrik zəkalı qardaşı general Xosrovbəylə təcili məsləhətləşdikdən
sonra Andranikə bildirir ki, onun Qarabağ yürüşünün təhlükəsizliyini təmin etmək
üçün bir qədər silah lazımdır.
Andranik Sultanbəyə 20 qatır yükü silah verir.
Sultanbəy Andranikdən aldığı sursatla özünün süvari dəstələrini silahlandırıb
Qaladərəsindən Şuşaya gedən yolda, Yeddiqatın ayağında nal şəkilli pusqu
yaradır. Andranikə xəbər göndərir ki, yolda şübhə doğurmamaq üçün topları da
sökdürsün və mənim işarəmi gözləsin. Andranik belə də edir. Topları sökdürüb,
yükləri hazırlatdırır. Əhvalatın üçüncü gününün axşamı Sultanbəy Andranikə xəbər
göndərir ki, gecə gəlib keçsin. Andranik xəbəri alandan bir az sonra silah yüklənmiş
170 qatır karvanını Şuşaya yola salır, özü isə sübh çağı ordu ilə getmək qərarına
gəlir.
Eyni zamanda həmin gecə Sultanbəy bir neçə atlıya
neft dolu tuluqlar verdirib tapşırır ki, Dığa, Xınzirəyə, Gorusa, Sisyana gedib
Andranikin gəldiyi yollardakı bir neçə erməni kəndlərinə od vursunlar.
Gecə Andranikin silah aparan karvanı yeddiqata
çatanda Sultanbəyin pusquda dayanmış süvariləri meşədən çıxıb silah yüklü qatır
karvanının yönünü Kürdhacı kəndinə tərəf döndərirlər. Beləliklə, zəhmli
silahlar Andranikin ordusunun əlindən çıxır.
Həmin gecə arxa kəndlərdən tez-tez çaparlar gəlib.
Andranikə bildirirlər ki, türklər arxadan hücuma keçib kəndləri yandıra-yandıra
gəlirlər. Qayıdıb onların qabağını kəsmək lazımdır.
Gecədən xeyli keçmiş Andranikə xəbər verirlər ki,
Qarabağa göndərdiyin silah yüklü qatır karvanı keçib Sultanbəyin dəstələrinin əlinə.
Bu xəbəri eşidən Andranik buraxılmış səhvin nə ilə nəticələnəcəyini dərk edərək
qorxu və həyəcanını ordusundan gizlədə bilməyib çox bərkdən hönkürərək zarıyır.
Sonra orduya geri qayıtmaq əmri verir. Andranikin ordusu geri dönüb Zabıx kəndinin
yaxınlığındakı dərin dərədən Dığ kəndinə keçmək istəyərkən Sultanbəyin dəstələri
daşnakları mühasirəyə alıb dərəni qabaqdan və arxadan kəsirlər.
Tarixdə daşnaklara ibrət dərsi olsun deyə Sultanbəy
quldur ordusunun 30 min əsgərini quzğunlara yedirtdirir, 61 sərkərdəsinin
başını kəsdirib Hacısamlı meşəsində saxlatdırdığı şirlərə atdırır. Qocalar
danışırlar ki, bir müddət Zabıx çayı qan axırmış.
Mükəmməl hərbi biliyə yiyələnmiş Sultanbəyin
"Dağlarda tufan”, "Güllə ətdən keçib, ətdə soyumalı”, "Zərbə dalınca zərbə”,
"Nalşəkilli mühasirə”, "Üçbucaq”, "Qəflətən hücum”, "Güllədən leysan”, "Mövqe
seçmək bacarığı” kimi hərbi taktiki nəzəriyyələrindən daşnakların Zəngəzurda əzişdirilməsində
çox böyük ustalıqla istifadə edilmişdir.
Andranikin quduz ordusunun Zabıx dərəsində məhv
edilməsi xəbəri Zəngəzur kəndlərində böyük ruh yüksəkliyinə səbəb olub. Bundan
sonra hamı Sultanbəyin dəstələrinə köməyə qalxıb. Sultanbəy Zəngəzura soxulmuş
daşnak quldurları təmizləmək məqsədi ilə öz dəstələrinə üç istiqamətdə hərəkət
etməyə göstəriş verir:
1. Canqutaran dağının ətəyində ciddi təlim keçirmiş
700 atlıdan ibarət Minkənd alayı Qaragöl, Üçtəpə, Burunkənd, Gorus istiqamətində
hərəkət edib Xınzirək kəndinə dolmuş daşnaklara arxadan güclü zərbə endirməli,
Haramı düzündə İrana qaçan daşnak qruplarını mühasirədə saxlayan Güləbirdli
Aslanbəyin və Məzməzək igidlərinin köməyinə çatmalı idi.
2. Zabıx dərəsində qələbə qazanmış dəstələr Dığ,
Xınzirək istiqamətidə sürətlə irəliləyib Haramı düzünə köməyə gələn İldırımbəyin
dəstələrinə qoşulmalı idi.
3. Malxələf, Fərəcan istiqamətində hərəkət edib
Başarat meşəsinə Haral, Xocabird tərəfdən soxulmuş Qarabağ daşnak qruplarına
qarşı vuruşan Kişi Tavat, Ovçu Sultan, Pələng Rəsulun dəstələrinə kömək edib
meşəni daşnaklardan təmizləməli idi. Qaragöl döyüşü Sultanbəy Məlik-Əjdər türbələri yanında tikilmiş
böyük çadırda Araz çayı ətrafından gəlmiş nümayəndələr ilə yaylaq məsələsini
müzakirə edirdi. Görüşdə Qatar, Zəngilan, Cəbrayıl, Qubadlı bölgələrindən olan
bəylər də iştirak edirdilər.
Qatar bölgəsidəki vəziyyət haqqında çıxış edən
nümayəndə daşnakların Cavidan tarixi abidələrini vəhşicəsinə dağıtmalarından kədərlə
danışdı.
Sultanbəy üzünü Çal Aslana tutub Qaragöl döyüşü
haqqında tədbirlərini deməsini təklif etdi. Çal Aslan ağır döyüşlərdən qalib
çıxmış sərkərdə təmkini ilə ayağa durub bir qədər qəzəbli nəzərlə Cavidan abidələrinin
sındırılmasından danışan nümayəndəyə baxdı. Bu baxış məxfi müşavirədə iştirak
edən bütün bəylərə xüsusi təsir bağışladı. O açıb deməsə də, daxilən keçirdiyi
mənəvi gərginlik aydın hiss olunurdu. Baxışlarıyla soruşurdu ki, bəs hanı sizin
elin kişiləri ki, ata-baba yurdlarınızı dığalar dağıdırlar? Sonra o, Qaragölü Zəngəzur
dağlarının üzük qaşı adlandırdı. Onun xalq təsərrüfatı üçün böyük əhəmiyyətindən
danışdı. Bu göldə qiymətli balıq növlərinin
yetişdirilə bilməsindən dedi. Nəhayət, yaxın vaxtda Qaragöldə başlanacaq ağır
döyüşlərin necə əlaqələndirilməsindən və
necə idarə olunmasından danışaraq fikirlərini belə şərh etdi:
- Daşnaklar Qaragöl ətrafına böyük qüvvə
toplamışlar. Məqsədləri qar əriyən kimi yaylaqları tutmaq, Minkənd, Şəlvə
istiqamətində hərəkət edib Dəli dağdan Qarabağa enmək, bu yay aran ellərimizi
yaylaqdan məhrum etməkdir. Bu çox təhlükəli bir siyasətdir. Hərgah biz aran ellərimizin
mal-qarasını, qoyun-quzusunu yaylağa çıxartmasaq, hamısı qızdırıb və müxtəlif xəstəliklərə
tutulub qırıla bilər. Bununla düşmənlər bizim iqtisadiyyatımıza böyük zərbə
vurmuş olarlar. Biz Qaragöl yaylağından düşmənləri yaxın vaxtda təmiz
qovmalıyıq. Bunun üçün təklif edirəm:
1. Qatar, Zəngilan, Qubadlı ellərindən təşkil
olunmuş dəstələr Gorusa sağ cinahdan hücum edib daşnakların şəhərdəki qüvvələrinin
başını qatsınlar.
2. Bəhlul Behcəti yaratdığı Müsəlman din ordusu Kəcavə
yolu ilə gəlib Yazı düzünə çıxsın. Ağdərə yoxuşundan aşıb Qaragölün Qannıca dağı tərəfdən olan sahəsini
mühasirəyə alsınlar.
3. Xilaskar ovçular: Balakişinin, Əhmədin, Xəlilin,
Kərəmin, Əlyanlı Sultanın dəstələri Burunkənddən Qaragölə gedən yolu kəssinlər.
4. Minkənd alayı Sisyandan gələn yolu kəsməklə hərdən
arxa tərəfdən zərbə endirsin.
5. Dəli Xanların dəstəsi Xosrovbəyin Şuşadan göndərdiyi
pəhlivanlar dəstəsinə qoşulub Qannıca dağından Qaragölə gələn yolu nəzarət
altında saxlasın.
6. Pulemyotçular Çınqıllı dağda pusqu yaratsınlar.
7. Düşmənə əsas zərbə Qaranlıq dərədən toplarla
endirilsin.
8. Aşıq Abbasın təbilçi və Zurnaçılar dəstələri
döyüş günü tezdən Dəli Xanların dəstələrinin qabağında meydana tərəf hərəkət
etsinlər. Gürz vuran, qılınc çalanları döyüşə ruhlandırsınlar.
Dünya görmüş Kərbəlayı Məmməd, Bəhlul Behcət, Qazi
Çələbi Çal Aslanın çıxışına heyran qalmışdılar. Güləbirdli Aslanbəy yerindən
qalxıb "döyüşün vaxtını bilmədim” - dedi. Sultanbəy özü cavab verərək bildirdi
ki, Qaragöl döyüşü may ayının onunda səhər saat dörddə başlanacaq. Bununla Məlik-Əjdər
məxfi görüşü öz işini qurtardı. Hamı verilən tapşırıqları yerinə yetirmək üçün
böyük məsuliyyət hissi ilə çadırdan çıxırdı. Bəhlul Behcət Sultanbəyi ilk dəfə
burada gördüyü üçün ona yaxınlaşıb əl verdi. Sultanbəy ona ehtiramla baş əyib təşrif
gətirməyinə təşəkkür etdi. Bəhlul Behcət Azərbaycan dilinə tərcümə edib
qurtardığı "Quran” kitabının nəfis toxunmuş, üstündə qılınc şəkili olan dəsmala
bükülü bir nüsxə əlyazmasını Sultanbəyə bağışladı.
1917-ci ili may ayının 10-da Sultanbəy döyüşə rəhbərlik
etmək üçün Çınqıllı dağın döşündə tikilmiş alaçığın qabağında atdan düşüb
dürbünlə daşnakların qərargahına və ətraflara bir qədər baxdıqdan sonra Sultanbəylə
görüşməyə hazır dayanmış Çal Aslana əl uzatdı. Çal Aslan iki əllə Sultanbəylə
görüşüb səngərlərdən yenicə gəldiyini bildirdi. Əlavə etdi ki, hər şey öz
qaydasındadır. Lazımlı bütün tədbirlər görülmüşdür. Hamı sizin işarənizi gözləyir.
Sultanbəy cib dəsmalını çıxarıb alaçığın qabağındakı daşın üstünə sərdi. Çol
döş cibindən Bəhlul Behcətin Azərbaycan dilində verdiyi "Quran”ı dəsmalın üstün qoyub üzü qibləyə doğru dedi: "Ey "Quran”, haqq
işimizə görə bizə kömək elə”. Sonra ehtiramla "Quran”ı götürüb döş cibinə qoydu.
Şad təbəssümlə Çal Aslana baxıb qaranlıq dərədə yerləşən topçulara tərəf bir
fişəng atdı. Bir anda topların səsi dağları lərzəyə gətirdi. Sərrast
nişanlanmış topların mərmiləri düşdüyü yerlərdə daşnakların bütün sursatlarını
torpaqla birlikdə göylərə sovurdu. Güclü top atəşinə məruz qalmış daşnaklar səhərin
ala qaranlığında nəinki müqavimət göstərməyə imkan tapa bilmirdilər, hətta
qaçmağa belə yer yoxuydu. Hansı səmtə üz tuturdularsa, güllə yağış kimi
yağırdı. Topların səsinə Gorus şəhərinin və ətraf kəndlərin camaatı da
oyanmışdı.
Qaragöl döyüşündə Sultanbəy 9 uzaqvuran, 5
yaxınvuran toplardan, 40 pulemyotdan, 3 min müxtəlif növ tüfəngdən, 120
qılıncdan, 50-dən çox gürzdən, 9 minə yaxın adamdan istifadə edirdi. Döyüş
axşama qədər davam elədi. Demək olar ki, düşmənin əsas hərbi sursatı məhv
edilmişdi. Əsir alınanların sayı 600-dən çox idi. Böyük düz qırılan və yaralananlarla dolu idi. Qaranlıq düşənə
yaxın Sultanbəy topları döyüş meydanından çıxartdırıb Gorusun qaşına
apartdırdı. Bir qədər sonra Gorus şəhəri toplardan atəşə məruz qaldı. Şəhərdə
ciddi qarmaqarışıqlıq yaranmışdı. Bu vaxt Xınzirək kəndinə tərəf qaçanların
sayı daha çox idi. Çal Aslanın göstərişi ilə Ağaməmməd Minkənd alayı ilə Xınzirək
kəndini mühasirəyə aldı.
Ağaməmməd dəfələrlə ağır döyüşlərdən zəfərlə
çıxmışdı. Ona Zəngəzurun dişli qartalı deyərmişlər. Ağaməmmədin adam gəmirən
atları çox daşnak başı qopartmışdı. Sabahısı gün Sultanbəyin Qaragöl ətrafındakı dəstələri
bəzi işləri sahmana saldıqdan sonra qələbə mahnıları oxuya-oxuya Xınzirək kəndini
mühasirədə saxlayan Ağaməmmədin dəstələrinə köməyə gəldilər. Xınzirək kəndinin
camaatı müqavimətsiz Ağaməmmədin dəstələrinə qoşularaq daşnakları kənddən
qovdular. Bununla Zəngəzur yaylaqlarındakı bütün təhlükələr aradan qaldırıldı.
Sultanbəy Araz çayı ətrafındakı tərəkəmə ellərinə adam göndərdi ki, yaylaqlara
arxayın köçə bilərsiniz. Səbahəddin Eloğlunun "Zəngəzur hadisələri” kitabından Hazırladı: R.İlyasoğlu
