Əsl millətçi və müsəlman mövqeyindən çıxış edən Çeçen mənşəli Baysanqur Benoyevskinin adı çox adama məlumdur. Qeyd edim ki, bizim ənənəvi dövlətlərimizdən olan və cəmi 35 il yaşayan Türk dövlətinin-Ağqoyunlunun dördüncü hökmdarının da adı "Baysanqur” olmuşdur.
Qafqaz müharibəsinin(1817-1864)
gedişatında fəaliyyət göstərən və kiçik fiqur olmasına baxmayaraq, çar ordusuna qan
udduran bir cəngavər olmuşdur. O, Şeyx Şamildən çox fərqli idi, o insanda
çara qarşı barışmaz mövqe müşahidə olunurdu. Şamildən fərqli olaraq, ruslar
Baysanquru asmağa aparanda özü ayaqlarının altındakı kətili çəkərək özünü
öldürür. Daha başqasının gələrək onun ayağının altından kətili çəkməsinə imkan
vermir. Tarixçi D. A. Xocayevin söylədiyinə görə, 1794-cü ildə Çeçen aulu
Benoyda Edi sülaləsindən olan kəndli Barşkinin ailəsində anadan olmuşdur.
1830-cu ilə qədər onun həyatı haqqında məlumat demək olar ki, yoxdur. Lakin məlumdur
ki, Baysanqur 1825-1826-cı illərdə Bəybulat Taymiyevin başçılığı ilə olan
üsyanda iştirak edib.
1828-ci ildə Qazi-Məhəmməd imam elan
olunduqdan sonra onun hərəkatına qoşulub. Benoy aulu Çeçenistanda Qazi-Məhəmməd
üçün dayağa çevrilib. Tarixçi M. N. Çiçaqova 1889-cu ildə bu haqda yazmışdı:
"Meşə ilə əhatə olunan bu aulun əhalisi həmişə
itaətsizlikləri ilə seçilmiş və ruslara qarşı nifrətlərini gizlətməmişdilər.
Onlar məmuniyyətlə Şamilə qonaqpərvərlik nümayiş etdirmişlər”.
B. İ. Hacıyevə görə, 1834-cü ildə Baysanqur
Dağıstan və Çeçenistanda dağlıların milli-qurtuluş hərəkatına qoşulmuş, 1839-cü
ildə isə onun ailəsi Axulqonun müdafiəçilərini, Şamili və onun müridlərini qəbul
etmişdilər.
Hətta Şeyx Şamil ruslara təslim olmağa gedəndə
Baysanqur Benoyesvki onu vurmaq da istəyirdi. Şamil rus generalı ilə yanaşı gedərkən,
Baysanqur onu arxadan çox çağırdı ki, Şamil geri baxsın və onu vursun.
Rus generalı Şamildən soruşdu: O, səni
çağırır, nə üçün ona cavab vermirsən? Şamil: Əgər mən
arxaya çevrilsəm o, məni vuracaq.
Rus generalı: Bəs, o, səni belə vura bilməz? Şamil:
O, Baysanqurdur, heç vaxt arxadan vurmaz.
1846-cı ildə qraf Vorontsovun qoşunları ilə
döyüşlərdə naib bir qolunu və bir gözünü itirir, 1847-ci ildə isə Qerqebil
uğrunda gedən döyüşlərdə top mərmisi onun ayağını aparır və belə ağır
yaralanmağının nəticəsində çar qoşunlarına əsir düşür. Baysanquru Qroznı
qalasına aparan konvoy dəstəsinə hücum edən Şamilin müridləri onu xilas edirlər.
Deyilənə görə, Şamil Baysanquru bir gözünü, bir qolunu və bir ayağını itirmiş
görəndə gözünün yaşını saxlaya bilmir. Xalq rəvayətinə görə, yəhərin üzərində
dayana bilməsi üçün onu ata sarıyırlar.
Çeçen filosofu Yuşu Aydayevin fikrincə
Baysanqurun ayağını N. İ. Piroqov amputasiya edib. 25 avqust 1859-cu ildə Qunib
qalası mühasirəyə alındıqdan sonra imam Şamil əsir götürülməyə qərar verib. Lak
rəvayətlərinə görə, Baysanqur imamın qərarı ilə qəti olaraq razılaşmır, müqavimət
göstərməkdə israr edir və Çeçenistana girəcəyinə iddia edir. Müasir tədqiqatçıların
bəzilərinin fikrinə görə, Baysanqur öz dəstəsi ilə çar qoşunlarını yararaq
Çeçenistana gedir, sonra isə Benoya qayıdır.
Eyni zamanda, tarixçi P. İ. Taxnayeva Qunibin
mühasirəsi ilə bağlı hadisələrdə Baysanqurun iştirak etməsi faktını şübhə
altına salır. P. İ. Taxnayevanın fikri göstərilən müddətdə bu ərazidə naibin
olmasını təsdiqləyən hər hansı sənədli materialların faktiki olaraq olmaması ilə
əlaqədardır.
"... 1859-cu ilin avqustunda Qunibdə naib
Baysanqurun olması faktı uydurmadan başqa bir şey deyil, belə ki, geniş
yayılmış rəvayət nə yerli, nə də Rusiya mənbələrində təsdiqini tapmır (ştab və
rəsmi hərbi yazışmalarda, müasirlərinin, mühasirə iştirakçılarının çoxsaylı
xatirələrində və d.). Yəqin ki, bu dramatik süjet çeçen yazıçısı A. Aydəmirovun
"Uzun gecələr” (Qroznı, 1998) tarixi romanının nəşrindən sonra yayılıb. Bir
müddət sonra heç bir istinad olmadan bu süjet tarixi fakt kimi çeçen tarixçisi
Dolxan Xojayev tərəfindən "Çeçenlər rus-qafqaz müharibəsində” (Qroznı, 1998) tədqiqatına
salınmışdır”.
8 may 1860-cı ildə Baysanqur, Soltanmurad
Benoyevski və Şamilin keçmiş naibləri Uma Duyev və Atabəy Atayev Çeçenistanda
yeni üsyan qaldırdılar. Həmin ilin iyununda Baysanqurun və Soltanmuradın dəstələri
Pxaçu adlanan yerin yaxınlığında rus general-mayoru M. A. Kunduxovun
qoşunlarını məğlubiyyətə uğratdılar.
1861-ci ilin əvvəlində Mayrtupdan
general-mayor M. A. Kunduxovun, Xabi-Şovdandan polkovnik N. N. Qolovaçevin,
Vedeno qalasından Artsu Çermoyevin dəstələri Dağlıq Çeçenistana daxil olur. 9
yanvarda onlar Belqatoy aulunda M. A. Kunduxovun rəhbərliyi altında birləşirlər.
Yanvarın ikinci yarısında M. A. Kunduxov 15 çeçen aulunu dağıtmış, əhalini düzənliyə
sürgün etmişdi. Üsyan yatırıldı. Baysanqur bir neçə yaxını ilə Benoy aulunda
gizləndi. Fevralın 17-də Ben-duk adlanan yerdə Benoyun ətraflarında olan
vuruşmada Baysanqurun mindiyi at öldürüldü, naib özü isə oğlanları ilə birlikdə
əsir düşdü. Onlar Xasavyurd həbsxanasına salındılar və tezliklə hərbi-səhra məhkəməsinə
verildilər. Rusiya Dövlət Hərbi Tarixi Arxivinin mənbəsinə görə, "Cəsarətlə müqavimət
göstərmələrinə baxmayaraq, Baysanqur və dörd tərəfdaşı əsir götürüldü”.
1 mart 1861-ci ildə Baysanqur Benoyevski hərbi-səhra
məhkəməsi tərəfindən general-mayor P. İ. Kempfertin əmri ilə edam
edilir. Edam Xasavyurdun meydanında baş tutur, bir müddət sonra isə həmin yerdə
Pravoslav kilsəsi tikilir. Çeçen rəvayətlərinə görə, Baysanqurun dayandığı kətili(oturacaq)
itələmək üçün kütlənin içərisindən pul müqabilində könüllü cəllad çağırılır. D.
A. Xocayev yazır ki, Baysanqur özü kətili itələyir. Bu, onun "Kafir” hesab
etdiyi düşmən, yağı və iblis olançar ordusunun qarşısında bir daha milli mənlik məfhumundan
məhrum olmadığını sübuta yetirdi.
Naibi Aux aulunun məzarlıqlarından birində, üç
yol ayrıcında dəfn edirlər. Üsyanın digər iştirakçıları, o cümlədən Baysanqurun
oğlanları-Alxazur və Tahiri Sibirə sürgün edirlər.
Lazım gələrsə, biz də bu böyük insan kimi Vətənimizi
bir daha işğal etməyə gələcək o qonağı param-parça
etməliyik! Gözlərimiz çıxarılarsa, qollarımız və ayaqlarımız kəsilərsə və
övladlarımız sürgün olarsa belə, yenə də şah durmalı və heç kimin əsarəti altına düşməməliyik! Bu, artıq, bizim üçün biabırçılıq olar. Allah
Baysanqura və onun kimi mücahidlərə Rəhmət etsin, Amin!
Ərtoğrul Türkyurd