Erməni saxtakarlığı haqqında çox yazılıbdır. Bu gün dünyanı bürüyən bu saxtakarlq zaman-zaman bunun araya gəlməsində rol oynayan millətlərin, xüsusən də fransız və rusların da əleyhinə işləyir. Çox ciddi bir məqam olduğuna görə bu haqda ayrıca danışılmalıdır. Əsas məqsədimiz Əjdər Tağıoğlunun yazdığı kitabın əhəmiyyəti və fərqliliyi haqqında fıkirlərimizi dinləyicilərlə bölüşdürməkdir. Əjdər Tağıoğlu əsl azərbaycanlı kimi çox böyük bir məsuliyyətin altına girərək gərgin çalışmalarının nəticəsi olaraq bu kitabı müzakirəyə təqdim edibdir. Tarixi faktları araşdırmaq, dolaşıq salınmış balıq toru kimi onu açıb ortaya qoymaq o qədər də asan iş deyil. Lakin bu başdan demək istəyirəm ki, müəllif işin öhdəsindən layiqincə gələ bilibdir. Gəlin əsərə diqqət edək, görək söhbət nədən gedir?

Əsərin ön sözü bir hay alimi Karen Patkanov (Patkanyan) haylar haqqında yazdığı epiqraf ilə başlayır: "Ermənilər yaşadıqları ərazinin ən yaramaz adamlarıdır". İlk cümlədən aydın olur ki, söhbət bu yaramaz adamların yaramaz işlərindən gedir. Müəllif göstərir ki, Moİsey Xorenatsi hayların (məhz hayların, erməni deməyək) babası hesab edilir. Yaşadığı zaman və şəxsiyyəti tarixçilər tərəfındən bir mənalı qarşılanmayan, şübhəli olan bu keşişin adından erməni kilsəsi qədim türk folklor nümunələrini saxtalaşdırmaq yolu ilə "Hayastan tarixi" adlı bir kitab yazıb. Lakin kilsə hay dilində olan bu kitabla məqsədinə nail ola bilmədiyini başa düşərək, onu "Ermənistan tarixi" adı ilə rus dilinə çevirməyi qarşısına məqsəd qoyur. Bu işi 1858-ci ildə Moskva rus hay kilsəsinin keşişi Nikitin Osipoviç Emin görür.

Diqqət ediləsi məqam məhz Türkrnənçay müqaviləsindən 30 il sonra başlanan bu tərcümə işidir. Məlum olduğu kimi 1828-ci ildə iknci İran-Rusiya maharibəsinin nəticəsində ikiyə bolünən Azərbaycanın şimal hissəsi çar üsul-idarəsi tərəfindən işğal edildi. İşğal edilmiş torpaqlarda öz hakimiyyətini möhkəmlətmək məqsədilə bu yerlərə xristian əhali-haylar köçürülməyə başlanıldı. O zaman rus "mujikinin" öz torpağından bu torpaqlara köçmək həvəsi yox idi. Yerli xalqlar - azərbaycanlılara isə etibar edilmirdi. Bakı, Qarabağ, xüsusilə Gəncə hadisələri unudulmamışdı. Amma bu vaxta qədər dünyada rəsmən qul kimi tanınan haylar rus çarının onlar üçün yaratdığı böyük imkanlardan və güzəştlərdən faydalanmağı arzulayırdılar. Əvvəla, rus çarı I Nikolay 1828-ci il mart ayının 21-də fərman verib hayların üstündən qul adını götürdü. Bu, haylar üçün dünyada görünməmiş güzəşt və qayğının başlanğıcı idi. Ardınca bu torpaqlara köçürülən hayları razı salmaq məqsədilə Naxçıvan və İrəvan xanlıqlarını birləşdirərək yeni bir vilayət - hay vilayəti yaratdı. Hayların köşürülməsi üçün dövlət xəzinəsindən kifayət qədər vəsait ayrıldı.

Rusiya İmperatorluğunun dövlət siyasəti kimi 1828-ci ildə ermənilərin İrəvan, Naxçıvan, Qarabağ torpaqlarına köçürülməsi kütləvi xarakter alır. Bu Haqda Qafqaz Əlahiddə Korpusunun komandiri, General-Adyutant Paskeviçin 26 fevral 1828-ci il tarixli 275 saylı hay əsilli polkovnik Kovaler Lazarevə ünvanlanmış məktubunda oxuyuruq: "Ümumiyyətlə, xristianları razı salmaq lazımdır ki, onlar Naxçıvan və İrəvan vilayətlərinin xristian əhalisinin sayının artırılması nəzərdə tutulan yerlərinə köçüb yaşasınlar". Polkovnik Kovaler Lazarevin 24 dekabr 1829-cu il tarixdə Tiflisdə verdiyi hesabatda qısa müddət - cəmi üç ay ərzində (26 fevral 1828-11 İyun 1828) onun tərəfindən 8249 xristian ailəsinin köçürüldüyü və bu məqsədlə imperator tərəfindən verilmiş 14 min çervon, 400 rubl gümüş pul, Naxçıvan şöbəsindən isə 2000-dən artıq çervonun xərçləndiyi bildirilir (12.SəH.131).

İ.Şopen 1858-ci ildə yazırdı ki, 1826-1830-cu illərdə İrandan 40 mindən, Türkiyədən 84 mindən artıq erməni əhalisi Qafqaza (Azərbaycana) köçürülür və onlara 2 milyon desyatindən çox xəzinə torpağı ayrılır (1 l.SəH.15). Onu da qeyd etmək lazımdır ki, Azərbayçana köçürülən ermənilər hər cür dövlət qayğısı ilə əhatə olunmaqla bərabər, 6 il müddətİndə bütün vergilərdən azad edilmişdilər. Hətta haylar Naxçıvana köçürüləndən sonra strateji məhsulların - ipəyin xarici bazara çıxarılması ancaq hayların vasitəsi ilə baş tuturdu. Haylar hər yerdə vəzifələrə təyin olunur, yerli əhali təqib edilir, hayların hakimiyyəti altına salınırdı. Belə bir mənzərə ilə üz-üzə qalmışdı Azərbaycan.

Yuxarıda sadaladıqlarımıza əsasən ermənilərin daha çox Rusiya-İran muharibələrinin yekunu olaraq 1813-cü il Gülüstan, 1828-ci Türkmənçay Və Rusiya-Türkiyə (1828-1829) müharibələrinin sonunda Ədirnə (1829) sövdələşmələri ilə bağlı olaraq buraya köçürüldüklərini nəzərə alsaq hayların bu torpaqlarda məskunlaşması tamamilə aydınlaşar.

Bu müddətdə ayrı-ayrı əyalətlərdə erməni kilsələri qurulur, komitələr yaradılırdı. 1849-cu il iyunun 9-da İrəvan quberniyası yaradıldı. Məhz bundan sonra Nikitin Osipoviç Eminin Moisey Xorenatsinin adıyla "Hayastan tarixini" rus dilinə çevirib "Ermənistan tarixi" kimi təqdim etməyi anlaşılır. Artıq hay dövlətinin qurulması üçün münbit şərait yetişmişdi.

Saxta "Ermənistan tarixi" kitabı ilə haylar tarixi türk torpaqlarında dövlət qurmaq istəyinə nail olmağa çalışırlar və nəticəsi məlumdur. Əjdər Tağıoğlunun bu saxta kitabın saxtalığını sübut etmək cəhdi yüksək qiymətləndirilməlidir. Müəlüf çoxlu demokratik fıkrli, xüsusilə də haylardan olan tarixçi alimlərin əsərlərindən nümunələr gətirməklə bu kitabın zərərlərini göstəribdir. Kitabda qeyd olunan əhvalatların şumer mədəniyyətindən əxz edildiyi haqqında da fıkirlər söylənilir. Bilqamıs dastanı, Avesta mətnlərindən iqtibas edilib saxta hay tarixi kimi qələmə verilən yazılar haqqında söhbət açılır, ümumiyyətlə Moisey Xorenatsinin anonimliyi irəli sürülür.

Əjdər Tağıoğlu bütün bu saxtakarlıqları qeyd etdikdən sonra haylara bir sual ünvanlayır: "Etnik adı (IX əsrdə eponim olaraq qəbul etdikləri "Hayk" adı Yeni Babil/Xaldey əfsanəsindən götürülmüşdür) bu günə qədər elmə məlum olmayan bablarınızın m.ö. V əsrdə "Arsak vadisi"nə gəlmələrini iddia edərkən "gümandan" və "ehtimaldan" başqa hər hansı qədim mötəbər mənbə, yaxud arxeoloji maddi-mədəniyyət nümunələri vardırmı?

 

Təbii ki, yoxdur. Müəllif özü də bu sualın cavabını verir. Maraqlı bir məsələ də "Armeniya" toponimi ilə bağlıdır. Əjdər Tağıoğlu toponimin açılışına diqqəti yönəldərək göstərir: "Armeniya" toponimi Fərad çayının yuxarı axarında yerləşən ölkənin "Arme" adının rusdilli variantıdır. Arme ölkəsinin qədim yerli əhalisi də nə haylardı, nə də armyanlar, Azərbaycan türklərinin anamayasında iştirak etmiş Mar tayfalarıdır".

Belə desək caiz olar ki, erməni və Ermənistan sözünün haylarla heç bir əlaqəsi yoxdur. Bəs nə üçün o zaman biz bu sözü öz leksikonumuzda haylara məxsus işlədirik? Olmazmı bu sözün əvəzinə onların özlərinin dedikləri kimi hay və Hayakan işlədək?!

Sözümün sonunda bildirmək istəyirəm ki, Əjdər Tağıoğlunun ortaya qoyduğu bu kitab çox böyük əhəmiyyətə malikdir. Xüsusilə, Azərbaycan türklərinin öz tarixi torpaqlarının taleyini düşündürməsi, bu torpaqlarda dövlət qurmuş xain düşmənlərin məkrli hərəkətləri, onlara kömək edən siyasi qüvvələrin iç üzünün açılmasında yol göstəricidir. Kitabın məziyyətlərindən çox danışmaq olar və danışıldı da. Müəllifə təşəkkür edir, can sağlığı arzulayır, yeni yaradıcılıq uğurları diləyirəm.

Nizami Muradoğlu

Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent

скачать dle 12.1