Azərbaycan kino sənətinin təşəkkülü, dram və opera səhnələrinin ən yaxşı tamaşaları, parlaq publisistika və dərin professional teatr tənqidi Cəfər Cabbarlının adı ilə bağlıdır.
Heydər Əliyev
Cəfər Cabbarlı Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində dram əsərləri ilə yeni ədəbi məktəb yaratmış, lirik, epik, satirik şeirlər, mənalı hekayələr, maraqlı ssenarilər, gözəl tərcümələr müəllifi kimi çoxsahəli yaradıcılıq yolu keçmiş böyük sənətkardır.
Azərbaycan Demokratik Respublikası dövründə o, vətənpərvərlik ruhlu şeirlər, “Ədirnənin fəthi”, “Trablis müharibəsi”, “Aydın”, “Oqtay Eloğlu” pyeslərini yazmışdır. Sovet hakimiyyəti dövründə yazdığı “Almaz”, “Sevil”, “Yaşar”, “1905-ci ildə”, “Od gəlini”, “Dönüş” pyesləri milli teatr tariximizdə yeni bir mərhələ kimi qiymətləndirilir.
Cəfər Cabbarlı 1899-cu ildə Bakının Xızı kəndində anadan olmuşdur. İlk təhsilini molla yanında olan Cəfər Cabbarlı sonra Bakıda rus-tatar məktəbinə daxil olub. Sonra o, təhsilini Politexnik məktəbində davam etdirmiş, 1924-cü ildə Azərbaycan Dövlət Universitetin şərq fakültəsinə daxil olmuşdur.
Kiçik yaşlarından bədii ədəbiyyata güclü həvəsi ilə seçilən Cəfər Cabbarlı ilk şeirini 18 yaşında yazmışdır. “Bahar” adlı bu şeir 1915-ci ildə “Məktəb” jurnalında çap olunmuşdur. O, həmin dövrdən başlayaraq lirik, satirik şeirlər, hekayələr yazmışdır.
C.Cabbarlı yaradıcılığı müasir dövrlə səsləşir. Bu müasirliyin kökləri ilk növbədə öz xalqının taleyinə, ideallarına bağlılıqdır. Ədibin yaradıcılığı ilk sənət nümunələrindən başlayaraq, qələmə aldığı son əsərlərinə kimi xalq həyatının, xalqın tərəqqi ideallarının bədii ifadəsidir. Ədib real mövqeyini, həyatın dibində yaşayan insanların taleyinə biganə qala bilməməsini, şərə etirazını bütün yaradıcılığında izləmək mümkündür.
İlk gənclik illərindən Cəfər həyatı müşahidə edir, cəmiyyətlə baş verən hadisələri diqqətlə izləyir, ətrafda baş verən haqsızlıqlara laqeyd qala bilmirdi. 1915-ci ildə yaşadığı məhəllədə çoxlu adam toplaşdığını,
əli külünglü bir dəstə adamın şəhər Dumasına vergi verə bilməyən yoxsulların komalarını sökdüyünü ürək ağrısı ilə seyr edənlər arasında Cəfər Cabbarlı da var idi. Qadın və uşaqların ağlaşması, ağsaqqal və ağbirçəklərin yalvarışı koma sahiblərinin xahişi, daş ürəkli Duma əhlinə təsir etmirdi. Bir neçə gündən sonra Cəfərin “Babayi-Əmir” jurnalında xalqın etirazını bildirən “Üstünə” şeiri dərc olundu.
Eyni mövqeyi, eyni etirazı “Qürub çağı bir yetim” şeirində də görmək olar. Cəmiyyətin, ətrafdakıların köməyə ehtiyacı olanlara münasibətdə laqeydliyini ittiham edən şairin fikrincə insan taleyinə etinasızlıq faciələr yaradır. “Boranlı qış gecəsi” şeirində soyuq, şaxtanın qılınc kimi kəsdiyi havada bir parça çörəyə möhtac olan ana ilə zavallı körpənin münasibətlərindən söhbət açır.
Bu şeirlərdə ilk növbədə cəmiyyətdəki haqsızlığa, ədalətsizliyə etiraz səsi ucaldan, insan həyatını əvəzsiz nemət hesab edən humanist sənətkarın qəlb çırpıntılarını, harayını eşidirik.
C.Cabbarlının lirikasında təmiz, saf məhəbbətə həsr olunmuş şeirlərin xüsusi mövqeyi vardır. Bu şeirlərdə lirik qəhrəmanın qəlbində yaranan ilk sevgi duyğuları, səmimi, munis hisslərdən söz açılır.
C.Cabbarlı yaradıcılığının müasirliyi həm də onun Azərbaycanın istiqlalı, müstəqilliyi idealı ilə qırılmaz şəklində bağlılığındadır. Demokratik Respublika dövründə yazdığı “Azərbaycan bayrağı”na şair üç boyalı, üç mənalı bayraqdan iftixarla söz açır.
Öz xalqını azad, müstəqil, bütövləşmiş, birləşmiş görmək arzusu ilə yaşayan sənətkarı əsarətdə olan cənubi qardaş və bacılarımızın taleyi daim düşündürür, narahat edirdi. “Araz çayı” mənzum faciəsində yazırdı:
Araz çayı, qalx aradan,
Qoy birləşsin Azərbaycan.
Lakin Sovet rejimi belə bir arzunu diqqət mərkəzinə çəkən, xalqımızın vətənpərvərlik, azadlıq duyğularını əks etdirən əsəri qəbul edə bilməzdi. Bu işdə İran rejiminin də rolu az olmamışdı.
C.Cabbarlı istər inqilabdan əvvəl, istərsə də Sovet hakimiyyəti illərində yazdığı orijinal lirik hekayələr onun yaradıcılığının ən qiymətli səhifələrindən birini təşkil edir. Təsadüfi deyil ki, onun ideya-bədii cəhətdən dolğun hekayələrini həyat hekayələri də adlandırırlar. Yaradıcılığının ilk illərində yazdığı “Aslan və Fərhad”, “Mənsur və Sitarə” hekayələrində pul, var-dövlət hərisliyinin, çirkin ehtirasların insan münasibətlərində doğurduğu fəsadlar öz əksini tapmışdır. Bu hekayələrdə ədib həyatda baş verən faciələrin, pisliklərin mənbəyinin
insan təbiətində olması qənaətinə gəlir. Şeirlərində olduğu kimi, hekayələrində də sənətkar əzilən, haqsızlığa düçar olan, ədalətsizliyin qurbanı olan insanların halına yanır, onların dərdlərindən ürək ağrısı ilə söz açır.
Ədibin “Gülər”, “Firuzə”. “Dilarə”, “Dilbər” hekayələrində qadın taleyi, qadın azadlığı problemi təsirli, səmimi bir dillə qələmə alınmışdır.
C.Cabbarlının ilk pyesləri “Vəfalı Səriyyə” və “Solğın çiçəklər” əsərləridir. Ədibin “Aydın”, “Nəsrəddin şah”, “Almaz”, “Sevil”, “Od gəlini”, “Yaşar”, “1905-ci ildə”, “Oqtay Eloğlu”, “Dönüş” pyesləri onu bir dramaturq kimi şöhrətləndirmişdir.
C.Cabbarlı hələ tələbəlik illərində öz xalqının tarixi keçmişini öyrənməyə böyük maraq göstərmişdir. “Od gəlini” faciəsinin yaranması məhz bu marağın məntiqi nəticəsi idi.
Əsərdə Babək hərəkatı, azərbaycanlıların ərəb istilasına qarşı mübarizəsi öz bədii əksini tapmışdır. Əsərdə Babək hərəkatı, azərbaycanlıların ərəb istilasına qarşı mübarizəsi öz əksini tapmışdır. Əsər yalnız müəllifin deyil, xalqımızın da öz tarixi mənliyini dərk etmək meylinin ifadəsi idi.
“Oqtay Eloğlu”, “Dönüş” dramları teatr mövzusuna həsr olunmuşdur. “Sevil” dramında C.Cabbarlı Azərbaycan qadınının azadlıq idealını əks etdirmiş, Sevil obrazı vasitəsilə müti, kölə vəziyyətində olan gənc bir qadının qaranlıqdan işığa çıxması, yeni həyatın səsinə səs verib öz haqqı uğrunda mübarizəyə başlaması və qələbə çalması təsvir edilir.
C.Cabbarlı əsərlərinin səhnə həyatı da uğurlu olmuş dramaturqun pyesləri üzrə teatr tamaşaları ədəbi hadisəyə çevrilmiş, böyük əks-səda doğurmuş, xalqın dərin rəğbətini qazanmışdır.
Məlumdur ki, Sovet hakimiyyəti illərində ədəbi prosesdə ideal qəhrəman problemi ətrafında mübahisələr səngimək bilmirdi.
Sovet yazıçılarının 1934-cü ildə keçirilən birinci qurultayında C.Cabbarlı demişdir: “Qəhrəmanı resept üzrə yaratmaq olmaz. Yazıçı öz qəhrəmanını nə qədər yaxşı keyfiyyətlərlə bəzəyirsə bəzəsin, əgər o, qəhrəmanı canlı bir insan kimi bütün ehtirasları ilə göstərə bilməmişsə, fərqi yoxdur, o, qəhrəman sevilməyəcək”.
C.Cabbarlının lirik qəhrəmanları xalq tərəfindən həmişə sevilib və sevilməkdədir. Cabbarlı çağırış və harayı, coğrafi sərhədlər və milli çərçivələr məhdudluğu tanınır, o bəşəri yüksəkliyin ifadəsidir.
Cabbarlı yaradıcılığının əsasını elə bədii münaqişələr, elə ideyalar təşkil edir ki, onlar həmişə sənət üçün müasir səslənir, onun qaldırdığı
problemlərin bir çoxu hər zaman insan qarşısında dayanmış və dayanacaqdır.
C.Cabbarlı 35 il yaşamışdır. Qısa, lakin parlaq ömür, müasirləri üçün nümunə. Puşkin kimi, Lermontov kimi, Petevi kimi, Müşfiq kimi Cabbarlı möhkəm inam və əqidə adamı olub, gələcəyə inanırdı.
Xalqımız bu böyük sənətkarın xatirəsini həmişə əziz tutub və tutacaqdır. Onun adını əbədiləşdirmək üçün çox şeylər etmişik. Bircə onu demək lazımdır ki, şəhərimizə gələnlər də, elə özümüz də dəmiryol vağzalının qarşısında onun heykəlini görəndə hörmətlə başımızı əyirik.
]Rəsmiyyə HEYBƏTAĞAQIZI
